Archeologie

Archeologie werkgroep AWR

Sinds 1999 heeft Heemkundekring Land van Ravenstein een actieve archeologische werkgroep, AWR. We zijn nu met 9 leden en we komen 4 keer per jaar bij elkaar om te bespreken wat er zich op archeologisch gebied afspeelt in ons ‘werkgebied’, de voormalige gemeente Ravenstein. Sinds de oprichting van de werkgroep zijn we al bij veel projecten betrokken geweest, o.a.: bodemsanering van het Meulemansterrein in Ravenstein met BAAC, verkennend onderzoek door het ADC in Herpen aan de Wilgendaal 1, een grote opgraving van Wilgendaal 2 door Archol, de bodemsanering van de grond rond het leerlooiershuisje in Ravenstein en de opgraving aan de Kasteelse Plaats in Ravenstein.

Archeologie werkgroep aan het werk met de metaaldetector.

Archeologie werkgroep opgraving, muurdelen vrijmaken.

De laatste jaren zijn er veel ontwikkelingen in wetgeving geweest m.b.t. de archeologie. De rol die amateurarcheologen mogen spelen is drastisch ingeperkt. Zowel professionals als amateurs zien daar grote nadelen in. Plaatselijke amateurs zijn meestal goed op de hoogte van hun eigen omgeving en worden makkelijker aangesproken over toevallige vondsten van bewoners. Onze werkgroep probeert om binnen de grenzen van de wet een goede invulling te geven aan onze hobby.

Hoewel onze aandacht vooral uitgaat naar het gebied van de voormalige gemeente Ravenstein, zijn we ons er wel van bewust dat we op archeologisch gebied deel uitmaken van een groter geheel. In de regio zijn meer partijen actief bezig met archeologie en daar houden we intensief contact mee, o.a. het Maaskantproject van de universiteit Leiden, AWN afdeling Nijmegen, projecten in Uden en Oss en SAM (stg. Archeologie Maasland).

Naast het veldwerk verzamelen we ook alles wat gepubliceerd is in kranten, rapporten, boeken, foto’s, films en geschriften over ‘ons’ gebied, zowel archeologisch als geschiedkundig. We proberen bij iedere opgraving aanwezig te zijn en zoveel mogelijk documentatie te verzamelen. We hebben tentoonstellingen ingericht, artikelen geschreven in het clubblad en leveren ook verslagen aan op deze website.

Het archeologisch onderzoek in de tuin aan de Van Coothweg 1 te Ravenstein

Marja van den Broek

Na jarenlange schermutselingen tussen allerlei partijen kon in april 2014 eindelijk begonnen worden met het archeologisch onderzoek van de muurresten in de tuin van de familie van Mourik. Dit onderzoek duurde 4 dagen en leverde heel veel informatie op. Daarnaast is er op dit terrein in 2011 een geofysisch onderzoek gedaan en aansluitend op het archeologische is er nu ook een bouwhistorisch rapport opgesteld en een 3D-scan gemaakt. Ook de archeologische werkgroep heeft de afgelopen jaren regelmatig op het terrein gemeten, geprikt en andere informatie ( foto’s, documenten) vergaard. Tijdens de opgraving heeft ingenieursbureau MUG het tekenen en inmeten voor zijn rekening genomen. Erik van der Kuijl van Hamaland Advies had de leiding en onze werkgroep deed veel van het handwerk, graven en poetsen en het verwerken van vondsten.

In 1962 stuit men tijdens rioleringswerkzaamheden in de toenmalige boomgaard van dhr. C. van Dooren op resten van muren. U ziet duidelijk de aanzetten tot een gewelfde overkapping.

In 1987 legt de, ook huidige, eigenaar van de grond al een groot stuk van wat toen nog werd aangezien voor de resten van een 17e eeuws bastion bloot.

Wat is er eigenlijk gevonden in 2014: een uitzonderlijk gaaf bewaard gebleven bastion uit de Renaissance, dat begin 17e eeuw overbouwd is door bastion Famars. Het bestaat uit een ovale centrale ruimte met aangrenzend twee overwelfde kamers met geschutsopeningen, gericht langs de flanken van de vestingwallen. De ene kamer loopt naar werkput 1 (foto onderlinks). Van de andere is minder bewaard gebleven en de geschutsopening ligt waarschijnlijk onder het tuinhuis van de familie en is dus niet onderzocht.
In werkput 1 (zuidzijde) is wel een geschutsopening en een oreille (oor) aangetroffen. Een 1-steens muurtje, ter bescherming van de geschutskamer is vóór de opening geplaatst. Hiertegenaan lag een aarden wal. Aan de buitenzijde van de opening ( stadszijde) is de mogelijke aansluiting op de stadsmuur aangetroffen, die nog slechts uit puin bestond. De wangen van de geschutsopening waren getrapt aangelegd om deze vervolgens te kunnen bedekken met aarde en rusten op grote blokken van Namense hardsteen. De hardsteen is ook toegepast aan de voormalige waterlijn. Zo was die beter bestand tegen winterse vorstschade.

Archeologie werkgroep, vrijwlligers aan het werk

Leden van AWR en andere vrijwilligers leggen in put 1 de buitenzijde van de zuidelijke geschutsopening bloot.

Archeologie werkgroep, hardstenen ingang

De hardstenen ingang naar de zuidelijke geschutsopening. Links boven en rechts onder de aanzetten van het gewelf.

Uit het dendrochronologisch (jaarringen) onderzoek van een houtmonster, dat is genomen uit een eiken funderingsbalk onder de buitenmuur van het vestingwerk, blijkt dat de gebruikte boom in 1509 gerooid is. Het vestingwerk is dus waarschijnlijk in 1509/1510 gebouwd.
Het bouwwerk is 38 meter (buitenwerks) lang in totaal en in één keer opgetrokken in een vrij hard gebakken oranje baksteen, met een voor die tijd oud ( = groot) formaat van 28-29 x 12-14 x 6-7 cm. Voor het metselwerk is schelpenzand en kalkmortel gebruikt.
Het bolwerk is, tot nu toe, het vroegst bekende voorbeeld van een Italiaans bastion in Nederland. Of het Ravensteinse bolwerk ook kanonnen had op het dak van de kazemat is wel waarschijnlijk, maar niet meer na te gaan. Slechts de aanzetten van de gewelven zijn gevonden en waren waarschijnlijk iets afgeplat, om gewicht en materiaal te besparen en om een goede ondergrond te creëren voor de aarden afdekking. Veel bijzondere vondsten zijn er niet gedaan.

De eikenhouten funderingsbalk onder de centrale ruimte.

Archeologie werkgroep. muur met geweelfaanzet

Muur met gewelfaanzet die naar de noordelijke geschutsopening loopt die onder het tuinhuis zou kunnen zitten

Hoe verging het dit bolwerk na de bouw? Al in 1544 gelastte landvoogdes Maria van Hongarije (een zuster van Karel V) dat de vestingwerken van Ravenstein moesten worden gesloopt en de grachten gedempt. Dit was overeengekomen met de hertog van Kleef, die zijn gracht rond het kasteel wel mocht houden. Omdat Gelre ook in bezit was gekomen van keizer Karel V had de vesting Ravenstein zijn nut verloren. Het met buskruit, door Bosschenaren, uitgevoerde werk blijkt minder grondig uitgevoerd te zijn geweest dan gewenst werd. Aan het begin van de 17e eeuw worden de vestingwerken weer gerestaureerd en versterkt, nu volgens het systeem van het Oud-Hollandse vestingstelsel.

Een fragment uit de brief van Maria van Hongarije aan commandant George du Bois, luitenant van de artillerie:

………..Als eerste zult u deze opdracht overbrengen naar de plaats Ravenstein aan de aldaar verblijvende uitvoerders en officieren van de hertog van Kleef. U zult hen zeggen, ter uitvoering van de overeenkomst die onlangs is gesloten tussen de keizer en gemelde hertog van Kleef, dat gemelde hertog onder andere gehouden zal zijn om toe te staan en te dulden dat alle vestingwerken van het kasteel en van de stad Ravenstein worden gesloopt en de grachten van de stadswallen en de slotgrachten dicht worden gegooid, zodat gemelde plaats Ravenstein geen enkel vestingwerk meer zal hebben en slechts een gracht zal behouden die behoort bij het huis en de woning van gemelde hertog, waarbij het aan ons eigen oordeel wordt overgelaten of de gracht en de vestingmuur binnen die stad aldaar moeten blijven………………

Heemkundekring Land van Ravenstein, Maria van Hongarije

Maria van Hongarije, landvoogdes. (zuster van Karel V)

Archeologie werkgroep, Bastion, de vormen

Uit het onderzoek kon niet met zekerheid de vorm van het bastion/rondeel worden vastgesteld. Op het plaatje 3 mogelijke varianten.

Hoe nu verder? De muurresten zijn voor de winter afgedekt geweest, terwijl Stg. Vestingwerken Ravenstein de mogelijkheden onderzocht om deze muurresten voor publiek toegankelijk te maken. Daarvoor zal veel geld nodig zijn. De plannen zijn ondertussen klaar en er is goede hoop dat er nog dit jaar (2015) aktie kan worden ondernomen. Op het ogenblik (februari) doorloopt de stichting in samenwerking met de archeologie werkgroep het vergunningentraject. Ook wordt er in de eerste helft van 2015 nog een klein aanvullend archeologisch onderzoek gedaan.

Heeft u interesse in vestingwerken:
Stg. Menno van Coehoorn: www.coehoorn.nl
Stg. Vestingwerken Ravenstein: www.vestingravenstein.nl

Onverwachte muren naast de Ned. Hervormde kerk in Ravenstein

Begin dit jaar presenteerde de gemeente Oss de plannen om de historische binnenstad van Ravenstein te verfraaien. Gedacht werd aan de loopstroken, verlichting, minder verkeersborden, uniforme paaltjes en groen. Ook zou naast de NH kerk een rijtje leibomen komen. Voorafgaand aan de plaatsing werd advies gevraagd over de verwachting op archeologie gebied. Dit gebeurde via de stadsarcheoloog en via hem aan onze werkgroep. Als locatie werd de Dominee Hanewinkelplaats opgegeven en daarvoor waren de verwachtingen laag.

Op 28 februari was onze archeologie werkgroep al vroeg ter plaatse en bleek de locatie naast i.p.v. voor de kerk te zijn. Hier was ooit een begraafplaats geweest, die geruimd was.

De graafmachines gingen voortvarend te werk. Er werd een kuil van bijna twee meter breed opengetrokken. Al snel werd duidelijk dat er muren in de grond zaten, die al enkele tientallen centimeters onder het plaveisel zichtbaar werden. Dat was een verrassing. De graafmachine groef de muren tot 1,2 mtr diep weg. Gelukkig moest zo nu en dan de vrachtwagen met aarde geleegd worden, zodat de archeologische werkgroep tijd kreeg de muren schoon te maken en beter te bekijken. Ook kwamen er hier en daar nog menselijke botten en schedels tevoorschijn. Doordat er een hemelwaterafvoer en een kabel kapot werden getrokken kregen we nog wat extra tijd en kon de kuil pas de dag erop met zwarte aarde gevuld worden voor de bomen.

Situatie kijkend naar noord-westen

Situatie kijkend naar het zuid-oosten

De inderhaast opgetrommelde archeoloog van de gemeente Oss heeft onze werkgroep archeologie gevraagd een wandprofiel glad te maken en veel foto’s te maken. Na de middagpauze kwam op zijn verzoek iemand van de gemeente Oss om een GPS-meting te doen en een tekening te maken van de ligging van de muur. Wanneer in de toekomst op andere plaatsen stukjes muur worden gevonden, bijvoorbeeld in een kelder, dan kan er een koppeling gemaakt worden met deze tekening. Al die puzzelstukjes samen geven op den duur een beeld van de ommuring en bebouwing van het stadje.
Aangezien de gevonden muurresten, als je ze doortrekt, onder de bestaande bebouwing verdwijnt kan het nog lang duren voor we meer zekerheid krijgen over het verdere verloop.

Ligging van de muren.

Archeologie, zoeken met de metaaldetector

Arno van Zwam aan het werk met de metaaldetector.

De ligging van deze muren was een grote verrassing. Aanvankelijk dachten we dat het huismuren waren, mogelijk afgebroken voor de bouw van de kerk. In de loop van de dag vielen er wat dingen op die dit tegen zouden kunnen spreken. De muur was 60 cm. dik. Haaks hierop stonden enkele muren van 1 mtr. dik die onder het wegdek verdwenen. De tussenruimte was steeds 3,5 mtr.. Aan de kant van de kerk zat vette blauwe klei tegen de muur en aan de straatzijde losse rulle grijze aarde. Het beeld drong zich op dat het hier om een ommuring ging met beren of spaarbogen waartegen water had gestaan waarin zich een sliblaag had gevormd. Uit een intact deel van de muur hebben we een gave steen gewrikt. Deze kloostermop had de afmetingen: 27,5 x 13 x 6.5/7.5. Deze maat komt in Den Bosch voor in de 14e eeuw. In onze regio zijn deze maten veel langer in gebruik geweest.

Er zijn in de put heel weinig aardewerk- of andere vondsten gedaan. Een van onze leden heeft de put nog nagelopen met een detector, maar behalve wat metaalstrips (van een kerkraam?) en een knoopje van rond 1600 was er niets te vinden. Interessanter waren drie hardstenen blokken, waarvan een hele grote die uit de putwand stak (foto boven), nog op z’n originele plaats, haaks op de muurresten. Gedegen archeologisch onderzoek had daar misschien een functie en verklaring voor op kunnen leveren, een gemiste kans.
Als het waar zou blijken te zijn dat dit een eerste fase van de ommuring van Ravenstein is, dan is dit een unieke vondst en is het eeuwig jammer dat het niet beter onderzocht kon worden. Hopelijk krijgen we nog eens de kans om het te bewijzen op een andere locatie wellicht.

Heemkundekring Land van Ravenstein, kerk

Video's

Voor alle video's, zie je via ons Vimeo kanaal.

2014

In april 2014 was er een korte opgraving van een uniek rondeel/bastion uit ~1509 in de tuin van de
fam. v .Mourik in Ravenstein. Het is een voorbeeld van het Italiaanse vestingstelsel. Stichting Vestingwerken Ravenstein onderzoekt de mogelijkheid om de resten toegankelijk te maken voor publiek. In 1544 werd de vesting deels opgeblazen op bevel van de zuster van Karel V, Maria van Hongarije.

Kijk verder

Op de plaats waar een basisschool heeft gestaan, in het centrum van Ravenstein graaft BAAC in 2014 de voorburcht van het kasteel op. Van het bestaan ervan was men wel op de hoogte, maar dat er nog zoveel muurresten onder de fundering van de school zouden zitten, was een verrassing. Het project begon in februari en werd pas, met onderbrekingen, in juli afgerond.

Kijk verder

Februari/maart 2014 graaft BAAC de muurresten op van de voorburcht van het kasteel van Ravenstein. Het kasteel zelf is al bijna 2 eeuwen geleden gesloopt. Onlangs is de school die op de lokatie van de voorburcht stond gesloopt. Hier komt een appartementencomplex met een parkeergarage in het historische centrum voor in de plaats.

Kijk verder

2012

In de omgeving van Deursen (bij Oss aan de Maas) zijn 5 vliegtuigen gecrashed, tijdens en na WOII. Dit is deel 1 van het verhaal over een Avro Lancaster en een Short Sterling.

Kijk verder

In de omgeving van Deursen (bij Oss aan de Maas) zijn 5 vliegtuigen gecrashed, tijdens en na WOII. Dit is deel 2 van het verhaal over een mistelcombinatie van een Messerschmitt en een Juncker, een Gloster Meteor en een Starfigher.

Kijk verder

2011

Geofysisch onderzoek op het terrein van M.J. v. Mourik, v.Coothweg Ravenstein.
Uitvoering: Archeopro. Doel: duidelijk verkrijgen over de ligging van bastion FamarsOp de plaats waar een basisschool heeft gestaan, in het centrum van Ravenstein graaft BAAC in 2014 de voorburcht van het kasteel op. Van het bestaan ervan was men wel op de hoogte, maar dat er nog zoveel muurresten onder de fundering van de school zouden zitten, was een verrassing. Het project begon in februari en werd pas, met onderbrekingen, in juli afgerond.

Kijk verder